حضانت فرزند دختر و پسر پس از طلاق دارای شرایط خاصی است که در حالت عادی، عموم مردم جامعه از آن اطلاع ندارند. بر اساس آمار و ارقام به دست آمده در سال‌های اخیر می‌توان گفت که روند طلاق و جدایی زوجین دارای روند صعودی است و هر ساله نیز تعداد آن بیشتر می‌شود.
با وجود آنکه قانون‌گذار کشور ما قوانین نسبتا سختگیرانه‌ای را برای طلاق در نظر گرفته است تا زوجین به راحتی اقدام به جدایی نکنند، اما هنوز هم تعداد زیادی از زوجین اقدام به طلاق می‌کنند.
طلاق یکی از موضوعات حقوقی است که دارای نتایج قانونی بسیار زیادی است. مسلما یکی از مهم‌ترین نتایج طلاق، تغییر شرایط زندگی فرزندان است. با وجود آنکه جدایی پدر و مادر مسئله‌ی خوشایندی برای فرزندان نیست و دارای بار روانی و احساسی بسیار زیادی است، اما مسئله‌ی حضانت در هنگام فوت پدر و مادر نیز مطرح می‌گردد که قانون‌گذار کشور ما سعی کرده است تا حد ممکن از لحاظ قانونی، شرایط نسبتا مطلوبی را برای زندگی این کودکان به وجود آورد تا دچار آسیب بیشتری نشوند.
این موضوع کاملا صحیح است که کودک برای رشد فیزیکی و روحی نیاز به خانواده و پدر و مادر دارد اما متاسفانه طلاق و فوت پدر و مادر مسئله‌ای است که ممکن است باعث شود فرزندان از این حق طبیعی محروم شوند و نتوانند پدر و مادر خود را در محیط خانواده داشته باشند؛ اما با رعایت قوانین حضانت فرزند دختر و پسر پس از طلاق می‌توان از وارد شدن آسیب‌های بیشتر به کودکان جلوگیری کرد.
شرایط حضانت فرزند دختر و پسر پس از طلاق در مفاد قانون مدنی و قانون حمایت از خانواده به طور کامل آمده است.
حضانت در معنای لغوی، همان مراقبت کردن از کودک و نگهداری از او است.
قبل از آنکه بخواهیم در مورد حضانت فرزند دختر و پسر پس از طلاق صحبت کنیم شما باید به این نکته توجه داشته باشید که معنا و بار حقوقی کلمه حضانت با قیومت، ولایت و وصایت تفاوت دارد و نمی‌توان هر یک از این عبارات حقوقی را با دیگری برابر و هم معنا دانست.
بر اساس ماده 1168 قانون مدنی، دقت کنید که نگاهداری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است.
حق حضانت فرزند دختر و پسر پس از طلاق به چه کسی تعلق می‌گیرد؟
مسئله‌ی طلاق در هر حالتی که پیش آید، باید حق حضانت فرزند دختر و پسر پس از طلاق مشخص شود. در برخی از مواقع نیز دیده می‌شود که زن و شوهر اقدام به طلاق نمی‌کنند اما تصمیم می‌گیرند که جدا از یکدیگر زندگی کنند که در چنین مواقعی نیز باید شرایط حضانت فرزند مشخص شود.
بر اساس ماده 1169 قانون مدنی، برای حضانت و نگهداری طفلی که ابوین او جدا از یکدیگر زندگی می‌کنند، مادر تا سن هفت سالگی اولویت دارد و پس از آن، اولویت با پدر است. بعد از هفت سالگی در صورت حدوث اختلاف، حضانت طفل با رعایت مصلحت کودک به تشخیص دادگاه است.
با وجود آنکه بر اساس این ماده قانونی، اولویت حق حضانت فرزند دختر و پسر پس از طلاق تا سن هفت سالگی به مادر داده شده است اما حقیقت آن است که مصلحت کودک در محکمه قانونی مهم‌تر از هر چیزی است و به همین خاطر نیز اگر مادر شرایط مطلوبی را برای برعهده گرفتن حضانت نداشته باشد، حق اولویت او از بین خواهد رفت.
بر اساس ماده 1170 قانون مدنی، اگر مادر در مدتی که حضانت طفل با او است مبتلا به جنون شود یا مجددا ازدواج کند، حق حضانت با پدر خواهد بود. بنابراین همانطور که در این ماده قانونی آمده است، حق حضانت فرزند بعد از ازدواج مادر، دیگر بر عهده‌ی او نخواهد بود. اکنون ممکن است این سوال برای برخی از افراد پیش آید که اگر پدر نیز ازدواج کرده باشد ممکن است حق حضانت از او سلب شود؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که ازدواج پدر دلیل بر سلب حضانت از او نیست.
این وضعیت ، همان تزاحم دو حکم قانونی یا شرعی در مقام عمل به تکلیف است که شیخ مرتضی انصاری رحمت الله علیه برای اولین بار در علم اصول فقه از آن به حکومت یک دلیل ( حاکم ) بر دلیل دیگر ( محکوم ) یاد کرده است. مبنی بر این قاعده اصولی اگر امارات قانونی و قضائی و نیاز مبرم فرزند و مادر به یکدیگر و همچنین لزوم تربیت شایسته فرزند از نظر اخلاقی و روانی ، باقی بودن حضانت فرزند را با مادر ( حتی پس از ازدواج و شوهر کردن ) اقتضاء نماید ، باید ماده 45 قانون حمایت از خانواده را بر ماده 1170 قانون مدنی ، حاکم دانست و از این طریق تزاحم این دو ماده را رفع نمود.
در مواردی که طلاق به صورت توافقی انجام شود و یا مادر تصمیم بگیرد حق حضانت فرزند دختر و پسر پس از طلاق به جای مهریه (حضانت فرزند به جای مهریه) را بر عهده بگیرد، با توافق پدر می‌توان حضانت را به طور دائم به مادر واگذار کرد.
بنابراین به عنوان یک قاعده‌ی کلی می‌توان گفت که در صورتی که پدر کودک فوت شود، ولایت به پدربزرگ پدری و یا جد پدری کودک (در صورت زنده بودن) منتقل می‌شود، اما حضانت با مادر است. البته توجه داشته باشید که صلاحیت مادر برای بر عهده گرفتن حضانت دائم فرزند باید توسط دادگاه و مراجع قانونی به اثبات برسد.
در رابطه با این موضوع می‌توان به ماده 41 قانون حمایت از خانواده استناد کرد. هرگاه دادگاه تشخیص دهد توافقات راجع به ملاقات، حضانت، نگهداری و سایر امور مربوط به طفل برخلاف مصلحت او است یا در صورتی که مسئول حضانت از انجام تکالیف مقرر خودداری کند و یا مانع ملاقات طفل تحت حضانت با اشخاص ذی‌حق شود، می‌تواند در خصوص اموری از قبیل واگذاری امر حضانت به دیگری یا تعیین شخص ناظر با پیش‌بینی حدود نظارت وی با رعایت مصلحت طفل، تصمیم مقتضی اتخاذ کند.
قوه قضائیه مکلف است برای نحوه ملاقات والدین با طفل، ساز و کار مناسب با مصالح خانواده و کودک را فراهم نماید.
حق حضانت فرزند دختر و پسر پس از طلاق – حق حضانت فرزند بعد از فوت پدر و مادر
یکی دیگر از مواردی که باید در آن حضانت کودک مشخص شود، فوت پدر و مادر است. در ماده 1171 و 1172 قانون مدنی قانون مدنی به این موضوع اشاره شده است که در صورت فوت یکی از ابوین، حضانت طفل با آنکه زنده است خواهد بود؛ هر چند متوفی پدر طفل بوده و برای او قیم معین کرده باشد.
هیچ یک از ابوین حق ندارند در مدتی که حضانت طفل به عهده آن‌ها است از نگاهداری او امتناع کنند و در صورت امتناع یکی از ابوین، حاکم باید به تقاضای دیگری یا به تقاضای قیم یا یکی از اقرباء و یا به تقاضای مدعی‌العموم نگاهداری طفل را به هر یک از ابوین که حضانت به عهده اوست الزام کند و در صورتی که الزام ممکن یا موثر نباشد، حضانت را به خرج پدر و هرگاه پدر فوت شده باشد به خرج مادر تامین کند.
در مواردی ممکن است مادر شرایط مطلوبی را برای نگهداری و مراقبت از کودک نداشته باشد که در این موارد معمولا پدر بزرگ می‌تواند از طریق قانون، مادر را سلب حضانت کند و در نهایت در چنین مواردی حضانت فرزند دختر و پسر پس از طلاق با پدربزرگ خواهد بود.
با توجه به مفاد ماده 43 قانون حمایت از خانواده، حضانت فرزندانی که پدرشان فوت شده با مادر آن‌ها است؛ مگر آنکه دادگاه به تقاضای ولی قهری یا دادستان، اعطای حضانت به مادر را خلاف مصلحت فرزند تشخیص دهد.
حضانت فرزند دختر و پسر پس از طلاق؛ موارد سلب حضانت
یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین موضوعاتی که در مورد مبحث حضانت فرزند دختر و پسر پس از طلاق باید به آن توجه کرد، موارد سلب حضانت و یا همان زوال حضانت است.
همانطور که اشاره کردیم، کشور ما در جهت حفاظت از کودکان و به وجود آمدن شرایط مطلوبی برای نگهداری و زندگی آنان، قوانینی را مشخص کرده است که یکی از این قوانین مربوط به مواقعی است که حضانت باید از پدر یا مادر سلب شود و آن‌ها شرایط مطلوبی را برای نگهداری از کودک ندارند.
موضوع ماده 1173 قانون مدنی در مورد موارد سلب حضانت است. با استناد به این ماده قانونی هرگاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت اوست، صحت جسمانی و یا تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد، محکمه می‌تواند به تقاضای اقربای طفل یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای رئیس حوزه قضائی، هر تصمیمی را که برای حضانت طفل مقتضی بداند، اتخاذ کند.
موارد ذیل از مصادیق عدم مواظبت و یا انحطاط اخلاقی هر یک از والدین است:
- اعتیاد زیان آور به الکل، مواد مخدر و قمار.
- اشتهار به فساد اخلاق و فحشاء.
- ابتلا به بیماری‌های روانی با تشخیص پزشکی قانونی.
- سوء استفاده از طفل یا اجبار او به ورود در مشاغل ضد اخلاقی مانند فساد و فحشاء، تکدی گری و قاچاق.
- تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف.
حضانت فرزند دختر و پسر پس از طلاق؛ قوانین ملاقات فرزند بعد از حضانت
واگذاری حضانت کودک به پدر و مادر به معنای آن نیست که کسی که حضانت کودک را بر عهده دارد می‌تواند مانع از ارتباط کودک و ملاقات او با پدر یا مادری شود که حضانت را بر عهده ندارد.
این حق قانونی پدر و مادر است که هر چند وقت یک‌بار کودک خود را ملاقات کنند و با او ارتباط داشته باشند. در ماده 1174 قانون مدنی در مورد ملاقات فرزند بعد از حضانت، صراحتا اعلام شده است که در صورتی که به علت طلاق یا به هر علت دیگر ابوین طفل در یک منزل سکونت نداشته باشند، هر یک از ابوین که طفل تحت حضانت او نیست، حق ملاقات طفل خود را دارد.
تعیین زمان و مکان ملاقات و سایر جزئیات مربوط به آن در صورت اختلاف بین ابوین، با محکمه است.
با وجود اینکه جدایی کودک از پدر و مادر خود و یا یکی از آن‌ها مسئله‌ای است که ناخوشایند است و ممکن است دارای اثرات نامطلوبی بر روحیه‌ی کودک و یا پدر و مادر باشد، اما قانون‌گذار تا حد امکان سعی کرده است تا شرایط مساعدی را برای تربیت و نگهداری کودکان و حضانت فرزند دختر و پسر پس از طلاق به شکلی صحیح، به وجود آورد.
